Suriyeli Mülteciler ve Türk Toplumu Arasındaki Uyum: Fırsatlar ve Tehditler

Giriş

Suriyelilerin Türkiye’ye sığınma dalgası 29 Nisan 2011’de Hatay Yayladağı Kapısı’ndan 253 kişilik ilk grubun girmesiyle başladı. Suriyeli mülteci dalgası, özellikle 2013, 2014 ve 2015 yıllarında Suriye içindeki durumun kötüleşmesi ile devam ederek 2020’deki toplam Suriyeli sayısını yaklaşık 4 milyona yaklaştırdı. Bu Suriyeli mültecilerin 3,5 milyonu geçici oturma kartına, 117 bini oturma iznine sahiptir. Kalanları ise henüz verilerini kaydettirmemiş düzensiz göçmen durumundadır.[1]

Suriyeli mültecilerin sayılarının çokluğu, Türk Hükûmeti’nin etkileşimde bulunduğu ek yüklere neden olmuştur. Bu yük cetvelinde, mültecilerin sağlık ve eğitim hizmetlerini temin etmek, onların yasal varlıklarını düzenlemek ve ev sahibi topluluk ile aralarındaki sosyal uyumu[2] geliştirmek gibi birçok madde yer almaktadır.

Bu raporun amacı Suriyeli mülteciler ile Türk toplumu arasındaki ilişkinin izini sürmek, önceki yıllarda meydana gelen bazı acil sosyal değişikliklere ışık tutmak, bu ilişkide dengesizlik oluşturabilecek bazı göstergelere karşı uyarmak, bunları düzeltmek ve Türk Hükûmeti tarafından benimsenen uyum ve bütünleşme çabalarını güçlendirmek için çözüm önerileri sunmaktır.

Rapor, konuya ilişkin daha önce yapılmış farklı araştırma, makale ve bilimsel araştırmaların yanı sıra, birebir görüşmelerden oluşan saha çalışmalarına dayanmaktadır.[3]

Çalışmada ilk olarak Türkiye’deki Suriyelilerin varlığını düzenleyen yasal ve hukuksal çerçeve gözden geçirilmiştir. İlk bölümde, bazı ortak faktörlerin sosyal uyum çabalarını güçlendirmedeki etkisi tartışılırken, ikinci bölümde Türk toplumu ile Suriyeliler arasındaki ilişkinin biçimini etkileyen ve bu ilişkilerin neticesi olarak meydana gelen bazı değişikliklere ışık tutulmuştur. Üçüncü bölüm, bu değişikliklerin arkasındaki nedenleri açıklamaya çalışırken, dördüncü bölüm, bu değişikliklerin beklenen etkilerine ve sonuçlarına odaklanmıştır. Beşinci ve son bölümünde, kusurları düzeltmeyi ve iki taraf arasındaki uyumu iyileştirmeyi amaçlayan bir dizi çözüm ve öneri sunulmuştur.

Türkiye’deki Suriyelilerin Yasal Statüleri

2011 yılında Tunus’ta başlayan ve kısa süre içerisinde birçok Arap ülkesinde dalga dalga yayılan daha sonraları Arap Baharı olarak adlandırılacak olan demokrasi ve özgürlük hareketleri aynı yılın mart ve nisan aylarında Suriye’ye de sıçramış ve çok geçmeden bu ayaklanmalar kanlı bir savaşa dönüşmüştür. Ülkedeki barış ve güven ortamının ortadan kalkmasıyla binlerce Suriyeli ya ülke içinde yer değiştirmek zorunda kalmış veyahut komşu ülkelere sığınmaya başlamıştır.

Suriye ile 911 kilometrelik kara sınırı bulunan ülkemiz de bu hareketlilikten 29 Nisan 2011 tarihinde 400 kişilik bir grubun Hatay’ın Yayladağı ilçesindeki Cilvegözü Sınır Kapısı’na dayanmasıyla payını almaya başlamıştır. 2011 yılı içerisinde toplamda 10 bin Suriyelinin ülkemize sığınmasıyla birlikte Türkiye, bu sığınmacılara, savaşın sona ermesi hâlinde ülkelerine döneceklerini düşünerek açık kapı politikası uygulamış ve “geçici koruma” sağlayarak ulusal ve uluslararası hukuk literatüründe herhangi bir karşılığı bulunmayan “misafir” statüsünü vermiştir. Toplum içinde yaygın olarak kullanılan “Suriyeli mülteciler” kavramı, “misafir” kavramı ve aslında Suriyelilere tanınan hukuki statü birbirinden çok farklı hukuki anlamlar ihtiva etmektedir.

Türkiye, 1951 tarihli Birleşmiş Milletler Mültecilerin Hukuki Statüsüne İlişkin Cenevre Sözleşmesi’ne 1961 tarihinde taraf olmuş, sözleşmeye taraf olurken, coğrafi sınırlama şerhi koymuş ve bu sınırlamayı günümüze kadar da muhafaza etmiştir. Koyulan bu şerh neticesinde Türkiye yalnızca Avrupa’dan gelenlere mülteci statüsünü verirken Avrupa dışından gelen sığınmacılara geçici koruma statüsü sağlamaktadır. Yani koyulan bu şerh neticesinde Türkiye Avrupa dışından gelen sığınmacıları iç hukukta “şartlı mülteci” olarak tanımlamakta ve güvenli üçüncü bir ülkeye yerleştirilene kadar geçici bir koruma sağlamaktadır.

Suriye’deki iç karışıklığın artarak devam etmesi, Türkiye’nin iç hukukunda göç temelli bir mevzuatının olmaması nedeniyle var olan yasal düzenlemeler ihtiyacı karşılama noktasında yetersiz kalmış ve Türkiye 11.04.2013 tarihinde 6458 sayılı “Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu”nu kabul etmiştir. Anılan kanun “mülteci” kavramını Cenevre Sözleşmesi’ndeki tanımıyla kabul etmekle birlikte coğrafi çekince şartını da aynen içermektedir. Yani Avrupa ülkelerinden gelen sığınmacılara “mülteci” statüsü verilirken, Avrupa ülkeleri dışında meydana gelen olaylar sebebiyle ülkelerini terk etmek isteyen bireylere “şartlı mülteci” statüsünü vermiştir. Bu kanunla belirlenen ve yeni bir statü olan “ikincil koruma” ise mülteci ya da şartlı mülteci statüsüne girmeyen ancak menşe ülkesine veya ikamet ülkesine geri gönderildiği takdirde ölüm cezasına çarptırılacak veya kendisine ölüm cezası infaz edilecek, işkenceye, insanlık dışı ya da onur kırıcı ceza veya muameleye maruz kalacak, uluslararası veya ülke genelindeki silahlı çatışma durumlarında ayrım gözetmeyen şiddet hareketleri nedeniyle şahsına yönelik ciddi tehditle karşılaşacak kişilere verilmiştir.

Geçici Koruma Kapsamı

Bilinmelidir ki Türkiye bulunduğu coğrafya nedeniyle gerek komşu ülkelerinde yaşanan iç karışıklıklar, gerek Avrupa ile Asya’yı birbirine bağlayan jeopolitik konumu sebebiyle bireysel göçün yanı sıra kitlesel göçe de maruz kalmaktadır. 6458 sayılı Kanun ile getirilen “mülteci, şartlı mülteci ve ikincil koruma” kavramları bireysel göçle ülkemize sığınan bireylere tanınan statüleri ifade etmektedir.

Ancak Suriye’de yaşanan savaşın sonucu olarak ülkemize kitleler hâlinde Suriye’den göç meydana gelmesi neticesinde 6458 sayılı Kanun’da “geçici koruma statüsü” düzenlenmiştir. Geri göndermeme yasağının bir sonucu olarak toplu hâlde yerlerinden edilmiş nüfusun ülkemizde koruma altına alınması ve kendi ülkelerinde güven ortamı yeniden tesis edilene kadar geçici olarak uluslararası korumadan yararlandırılması anlamına gelen “geçici koruma statüsü” ülkemize sığınan nüfusun çokluğu sebebiyle yukarıda sayılan bireysel statülerin tanınmasının imkânsızlaşması neticesinde ortaya çıkmıştır.

Geçici koruma statüsünün tanımlandığı 6458 sayılı Kanun’un 91. maddesine göre: “Ülkesinden ayrılmaya zorlanmış, ayrıldığı ülkeye geri dönemeyen, acil ve geçici koruma bulmak amacıyla kitlesel akın hâlinde sınırlarımıza gelen veya sınırlarımızı geçen yabancılara geçici koruma sağlanabilir.” Madde metninden de anlaşılacağı üzere geçici koruma statüsü bireysel statü belirleme usulleri olan uluslararası koruma prosedürünün kitlesel göçle gelen bireylere uygulanmasının pratikte mümkün olmaması nedeniyle geçici bir çözüm sağlamaktadır. Dolayısıyla geçici koruma statüsü altında olan Suriyeliler ülkemizde bireysel statü olan “mülteci, şartlı mülteci veya ikincil koruma statüsü” sahibi olamayacaklardır. Bu durum ise Suriyelilerin Türkiye’de ikamet, çalışma izni, ülke içi seyahat hakkı, vatandaşlık kazanılması gibi belli başlı bazı konularda uluslararası koruma statüsü sahibi diğer bireylerden farklı usullere tabi oldukları anlamına gelmektedir.

6458 sayılı Kanun’un 91. maddesinde düzenlenen, ülkemize sığınan Suriyelilerin hukuki durumlarını belirleyen geçici koruma statüsü, Bakanlar Kurulu tarafından 22.10.2014 tarihinde hazırlanan Geçici Koruma Yönetmeliği adı altında detaylandırılmış, geçici korumanın şartları, usulü, koruma altına alınanlara tanınan haklar ve verilen hizmetler ile korumayı sona erdiren hâller açıklığa kavuşturulmuştur.

Göç Müdürlüğü’nün web sayfasında yer alan tanımlamaya göre geçici korumanın amacı şöyle sıralanmaktadır:

1. Kitlesel sığınma durumlarında ortaya çıkan acil koruma ihtiyacının karşılanması amacıyla sığınılan ülkeye erişimin sağlanması,
2. Zulüm riski olan yere geri göndermeme ilkesinin gözetilmesi,
3. İnsan haklarına uygun temel asgari standartların sağlanması.
    

Buradan da anlaşılacağı üzere Geçici Koruma Yönetmeliği, geçici koruma statüsüne sahip Suriyelilerin geri gönderilme yasağının da bir gereği olarak ülke sınırlarımızdan içeri girişlerinde sıkıntıyla karşılaşmamaları, her ne kadar kendilerine mülteci statüsü tanınmayıp geçici olarak barındırılmaları hedeflenmiş olsa da insan haklarının gerekli yasal düzenlemelerle garanti altına alınmasını hedeflemektedir.

Yönetmelik kapsamında geçici korunanlara sunulacak ilk hizmetler; ülkeye kabul, silahtan arındırma, sevk merkezlerine yönlendirme, sağlık kontrolleri, kayıt, geçici koruma kimlik belgesinin düzenlenmesi, barınma merkezlerine sevk, barınma merkezleri dışında illerde kalma hakkı ve ülkede kalış hakkı verilmesidir. Yönetmeliğin “Hizmetler” başlıklı 26. maddesine göre Yönetmelik kapsamındaki yabancılara; sağlık, eğitim, iş piyasasına erişim, sosyal hizmetler ve yardımlar ile tercümanlık ve benzeri hizmetler sağlanabilecektir.

Suriye’de süregelen savaşın beklenenden uzun sürmesi sonucu ülkemizde geçici koruma altına alınan gerek barınma merkezlerindeki gerekse Türkiye’nin farklı illerindeki Suriyelilerin Türk toplumuna sosyal uyumunun sağlanması gerekliliği doğmuştur. Bu gerekliliğin sonucu olarak Suriyeli geçici koruma belgesi sahibi kişilere okul öncesi de dahil olmak üzere, okul çağındaki tüm çocuklar için eğitim hizmetleri, Türk vatandaşlarına verilen standartta sağlık hizmetleri sunulmuş, barınma merkezlerinde yabancılar için ibadethaneler oluşturulmuş, ihtiyaçlarını sağlayabilmeleri için marketler kurulmuştur. Geçici koruma kapsamındaki Suriyeli yabancılar için yetişkin eğitim merkezleri de mevcut olup bir mesleği olmayanlara, yeterli beceri kazandırılarak meslek sahibi olmalarına yardımcı olunmaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Suriye’deki iç karışıklıklar başladığından bu yana izlediği açık kapı politikası, çeşitli yasal düzenlemeleri ve ilgili ulusal mevzuatın uluslararası göç hukuk standartlarına çıkarılması, devletin tüm kurum ve kuruluşlarının yanı sıra sivil toplum örgütlerinin ve gönüllü Türk vatandaşlarının Suriyelilerin Türk toplumuna entegrasyonu konusunda harekete geçmesine rağmen Türkiye’de yaşayan Suriyelilerin çeşitli sorunlarla karşılaştıkları vakidir.

Bugün Türkiye’de sayıları 4 milyona yaklaşan Suriyeliler barış ve güven ortamının yeniden tesis edilmesiyle ülkelerine geri döneceklerinden bahisle geçici koruma statüsü tanınarak ülkemizde “misafir” edilmektedir. Türkiye’deki yasal mevzuat gereği, kendilerine sığınma istedikleri ülkede sürekli kalacakları düşünülen mülteci, şartlı mülteci, ikincil koruma statüsü verilmeyen Suriyeliler, geçici koruma statüleri nedeniyle yerel entegrasyon ve vatandaşlık haklarının kazanımı noktasında dezavantajlı konumda bulunmaktadır. Suriyeliler sahip oldukları bu statü nedeniyle, amacı kişiyi sürekli yerinden edilme korkusundan arındırmak ve normal bir yaşama kavuşma imkânı sunmak olan uluslararası koruma statülerine başvuramamaktadırlar.

Sosyal Uyumda Kültürel ve Dinî Faktörler

İltica deneyimi, özellikle mülteciler ve genel olarak ev sahibi topluluk için zor bir deneyimdir. Bu zorluğun nedeni, özellikle yeni ortama adaptasyon ve alışma, ev sahibi toplumla entegrasyon ve uyum açısından büyük güçlüklerin mevcut olmasıdır.[4] Buna rağmen, Türkiye’deki Suriyeli sığınmacıları uyumlaştırma deneyimi -bir ölçüde ve bazı açılardan- Avrupa ülkelerine göre daha kolaydı. Bunun başlıca nedeni, Suriye ve Türk halkları arasındaki kültürel ve dinî benzerliklerdir. Bu benzerlikler sınır bölgelerinde çok daha nettir. Bununla birlikte, coğrafi faktörleri ve 400 yıl süren Osmanlı yönetiminin miras bıraktığı ortak tarihi unutmamak gerekir.

İki halk arasındaki en belirgin benzerlikler:

• Dinî Benzerlik: Haram ve helal gibi İslam’ın öğretileri ve değerleri, dinî bayramlar, ibadetler, kutsallar, başörtüsü vb. değerlere duyulan saygı.
• Entelektüel ve Kültürel Benzerlik: Ailenin değer anlayışı, evlilik, aile üyeleri arasındaki ilişkiler, yaşlılara saygı, muhtaçlara ve zayıflara yardım etme anlayışları.
• Dilbilimsel Benzerlik: İki halk arasında dil farklı olsa da Arap halkları -özellikle halk/Argo dillerinde- Türkçe kökenli pek çok kelime kullanırken, Türk dili de Arapça kökenli çok sayıda kelime içermektedir. Anlatım tarzı farklılık gösterse de insanlar arasında dolaşan popüler atasözleri konularında da benzerlikler bulunmaktadır.
• Gelenek ve Göreneklerdeki Benzerlikler: Özellikle düğünler, bayramlar[5] ve bazı geleneksel yemek türleri büyük benzerlik taşımaktadır.
• Sanat: Müzik melodilerinde veya bazı geleneksel danslarda olsun benzerliklerin yanı sıra, hat, tezhip, süsleme vb. sanat alanlarında ciddi ortaklıklar bulunmaktadır.
• Etnik Akrabalık: Hem Suriye hem de Türk toplumları, Arap, Türkmen veya Kürt kökenden ortak etnik grupların bulunduğu mozaik toplumlardır.[6] Ancak detaylarda bu etnik çeşitliliğin her iki ülkeyi de farklı kıldığı, bir bölgeden diğerine gelenek ve göreneklerin değişim gösterdiği ve bu nedenle Türk ve Suriye halklarının birtakım açılardan yakınlaşıp başka açılardan farklılaştığı da bir gerçektir.[7]
   

İki halk arasında bazı açılardan kısmi farklılıklar olsa da köklü ve derin bir kimlik boyutuna ve iki taraf arasındaki uyum ve bütünleşmeyi teşvik etmede güçlü bir etkiye sahip oldukları için, ortak faktörlerin çeşitliliklerinin üstün geldiği varsayılmaktadır.

Türk Hükûmeti, her iki tarafın kabul ettiği “muhacirler ve ensar” gibi dinî değer taşıyan kavramları ve “misafir” gibi kültürel kavramları ön plana çıkarıp Suriye ve Türk halkları arasındaki bu yakınlaşmadan yararlanarak aralarındaki bütünleşme ve uyum çabalarını geliştirmek için çalışmaktadır.

Kültürel yakınlık, başlangıçta, yüksek düzeyde sosyal kabul görmek için önemli bir faktör olsa da sürenin uzaması, Suriyeli sığınmacı sayısının artması ve Türkiye’deki siyasi ve ekonomik koşulların değişmesi, iki taraf arasındaki algıların ve ilişkilerin değişimini tetiklemiştir. Başlardaki olumlu havanın aksine her iki taraf da diğerinden rahatsız olmaya ve biri diğerine karşı daha kapalı toplumlar olmaya doğru ilerlemiştir. Kültürel benzerlik avantajı, diğer günlük gelişmelerin etkisiyle uyumu teşvik etmedeki başarı şansını kaybetmeye başlamıştır.[8]

İlişkilerin Değişme Süreci

Son iki yılda belirginleşmeye başlayan sosyal değişim, artık toplumda kendini iyiden iyiye hissettirmektedir. Türk toplumu ile Suriyeliler arasındaki ilişkinin şu ana kadar beş aşamadan[9] geçtiği söylenebilir:

İyi Karşılama ve Sempati

İlk yıllarda Suriyeli mülteciler, yaşadıkları mağduriyetin taze olması ve medyadaki savaş görüntüleri nedeniyle Türk halkının geniş kesimlerince sempatiyle karşılanmış ve bunun sonucunda Türkiye toplumundan maddi ve manevi yardımları fazlasıyla görmüştür.[10] Bunun yanı sıra, birçok Türkiyeli yardım kuruluşu, etkilenen ailelere maddi yardımlarda bulunmuş ve onların ihtiyaçlarına koşmuştur. Üstelik birçok Türkiyeli kanaat önderi, aktivist ve siyasetçi Suriye’nin kuzeyindeki sınır kamplarını[11] ziyaret ederek çok miktarda maddi ve manevi destek sağlamış ve acıların bir kısmını Türk medyasına aktarmıştır.

İçsel veya Sözlü Huzursuzluk

Suriyeli sayısındaki beklenmedik artıştan sonra 2014 yılında Türk toplumunda rahatsızlık hissedilmeye başlanmıştır. Bu artışın bir sonucu olarak, iş gücü piyasasındaki rekabet ve kiralık evlere olan yüksek talep nedeniyle fiyatlardaki dalgalanma yerel piyasayı olumsuz etkilemiştir. Türk toplumunun kültürel algılarını dikkate almayan bazı grupların rahatsız edici davranışlarının ortaya çıkması da bu huzursuzluğun artmasında etkili olmuştur. Bunlar arasında; çocuk yaştakiler [13] başta olmak üzere Suriyeliler tarafından artan dilencilik vakaları, bazı Suriyeli gençlerin karıştığı sözlü taciz olayları, kimi Suriyeli ailelerin geç saatlere kadar yüksek sesle konuşması ya da müzik çalması ve parklarda temizlik ve genel ahlak kurallarına uyulmaması en dikkat çekenlerdir.

Siyasi Kışkırtma

Hükûmetin Suriyeliler dosyasıyla ilgili politikasına karşı çıkan bazı partiler, Türk toplumunda artan bu iç rahatsızlığı fark ettiklerinde özellikle seçim zamanlarında bunu siyasi bir kazanca dönüştürmek için kullanmaktan çekinmemişlerdir. Türk Hükûmeti’nin Suriye mülteci politikasını Türk vatandaşlarına zarar veren başarısız bir uygulama olarak lanse etmeye çalışırken, bilerek ya da bilmeyerek yabancı düşmanlığını tetiklemiş oldular. 2017 yılında net bir şekilde fark edilmeye başlayan bu süreç bir yandan sosyal medyada köpürtülen bazı kampanyalarla tırmandırılırken[14] öbür yanda seçim malzemesi yapılarak Suriyelilerin varlığına yönelik bir tartışmaya dönüşmüştür.[15] Bu süreçte Türk toplumunun hassas olduğu ekonomik, sosyal ve güvenlik kaygıları öne çıkarılırken Suriyelilerin aldığı yardımın boyutu ve kaynağı konusunda birçok yanıltıcı veya abartılı bilgiler yayılmıştır.[16] Söz konusu kışkırtma kampanyaları, Türk halkının zihnindeki Suriyelilerin imajını değiştirmeye başlamış ve onların mevcudiyetlerini tartışmaya açmıştır. Hatta siyasi hararetin yükseldiği seçim dönemleri öncesinde Suriyeli mültecilere yönelik şiddet dalgalarının ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. Suriyelilerle ilgili herhangi bir sorun olduğunda veya söylenti yayıldığında Türk grupları Suriyelilere ait dükkân ve arabaları yıkıp yakmaya kadar ileri gitmeye başlamışlardır.[17]

Ayrımcılık ve Sosyal Ret

Bu aşamada iki toplum arasındaki ilişkinin biçimi, kabuklarının içlerine çekilip kapanmaya daha yakın bir yol almaya başlamıştır. Pek çok Suriyelinin belirli mahallelerde ve şehirlerde toplanması, bölgenin kimliğinde değişikliğe yol açmıştır. Arapça yazılan tabelaların çoğalması ve Suriyeli dükkânların ve restoranların artması, Türkiye’nin Suriyeli varlığı ve bunun Türkiye’nin kimliği ve demografik yapısı üzerindeki etkileri konusundaki endişeleri güçlendirmiştir.

Suriyeliler İçin Sosyal Baskı Endeksi 2019[18], Türk toplumunun kendisiyle Suriyeliler arasında “uzak” olarak sınıflandırılan bir sosyal mesafe kurduğunu ortaya koymaktadır. Endeks, 2014 ve 2017 yıllarına göre artan bir ivme göstermektedir. Bu, mülteciler ile Türk toplumu arasındaki ilişki modelinin ve kabul derecesinin zaman içinde değiştiği hipotezini doğrulamaktadır.[19]

İhtiyaç ve çalışma sınırları dışında Türklerin Suriyelilerle etkileşime girmekten kaçınmaları daha da belirgin olmaya başlamıştır. 2018 yılında özellikle okullarda çocukların ruh hâllerinin değişmesi ve Suriyeli akranlarıyla[20] oyun oynamayı ya da konuşmayı istememeleri nedeniyle ayrımcılık ve sosyal reddetme[21] vakaları net bir şekilde fark edilmeye başlanmıştır. Ayrıca bu durum bazı okulların Suriyeli öğrencileri Türk öğrencilerden[22] ayırmalarına veya onların çeşitli bahanelerle[23] okul kayıtlarını reddetmelerine kadar varmıştır. Türk üniversitelerinde eğitim gören birçok öğrenci, Suriye kökenli olması nedeniyle akademisyenler tarafından rahatsız ve taciz edilmişlerdir[24].

Ayrımcılık durumu sadece geçici koruma statüsündeki Suriyelilere değil, Türk vatandaşlığına geçmiş Suriyelilere dahi uzanmaya başlamıştır. Türk vatandaşlığına geçmiş Suriyelilerin bir Türk kadar hak ve sorumluluk sahibi olamayacağını düşünenlerin varlığı nedeniyle, birçok insan taciz ve sıkıntılara maruz kalmamak için Suriye kökenli olduklarını gizlemek zorunda kalmaktadır.[25]

Doğrudan Hedef Alma

2019’un sonlarında fiziki saldırılardaki hafif yükselişle birlikte 2020 yılında Korona salgınına rağmen dayak yiyen veya saldırıya uğrayan Suriyelilerin vakalarında önceki yıllara göre artış yaşanmıştır. Her ne kadar 2017’den beri yaşansa bile, bunlar genelde adi vakıalar olarak kalmış ve sosyal medya veya ana akım medyada fazla gündem olmamıştır.

Kimi uzmanlar, yaşananların çoğunun her toplumda görülen standart olay ve saldırıların parçası olabileceğine ve genel anlamda toplumsal bir eğilime işaret etmediğine inanmaktadır. Onlara göre örneğin, iş yerlerinde kavgalar, adi hırsızlık olayları gibi adli durumlar veya ırkçı motivasyonlu tekil olaylar yaşanabilir. Ancak kimi uzmanlar ise, yaşananların Türk toplumundaki genel değişimin bir parçası olduğunu ve yaşadıkları sorunlar yüzünden en zayıf halka olan Suriyelilerin hedef hâline geldiğini düşünmektedir.[26]

2020’nin başından Ekim ayı[27] sonuna kadar Suriyelileri hedef alan ve sosyal medyaya yayılan olayların analizi şöyle bir tablo ortaya koymaktadır:

Suriyeli sığınmacıları hedef alan olaylar Türkiye’nin 15 ilinde görülmüştür. Ancak bunlar içinde özellikle İstanbul, Gaziantep, Adana ve Hatay'da yoğun biçimde yaşanmıştır.[28] İzleme sonuçlarına göre (Şekil 1), İstanbul bir yıl içinde 15 hadise ile en fazla olay yaşanan il olurken, onu Gaziantep, Adana ve Hatay izlemektedir. Ancak Suriyeli sayısının ildeki nüfusa oranı, sorun sayısının toplam Suriyeli sayısına oranı gibi diğer faktörlerin de dikkate alınması gerekmektedir. İlin nüfusuna göre Suriyeli sayısı görece yüksek olduğu hâlde Gaziantep ve Hatay’da diğer illere oranla çok az vakıa yaşandığı anlaşılmaktadır

2. Olayların zaman çizelgesine bakıldığında, haziran ayından itibaren saldırı sayısında net bir artış olduğu dikkat çekiyor. Bu da pandemi koşullarından doğan karantina sona erdikten ve insanlar işlerine döndükten sonraki döneme denk gelmektedir.[29]

Şekil 2: Aylık saldırıların zaman çizelgesi

3. Saldırıyı kimin gerçekleştirdiği konusundaki kayıtlar, saldırganların çoğunlukla 18-30 yaşları arasındaki genç erkeklerden oluştuğunu göstermektedir. Bu saldırıların büyük bir kısmı, çoğunlukla erkekleri hedef alan gruplar tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu saldırıların üçte biri ırkçılıktan kaynaklanırken, olayların %26’sının hırsızlık ve cinsel saldırı gibi cezai nedenlere, %15’inin sıradan kavgalara, %9’unun Suriyelilerin yasadışı yollardan Türkiye’ye girme girişimlerine ve %17’sinin ise diğer nedenlere bağlı olduğu anlaşılmaktadır (Şekil 3). Öte yandan, saldırıların %23’ünde polis veya jandarmanın tutumu da şikâyet konusu olmuştur.

4. Bu olayların meydana geldiği yerlere bakıldığında, hadiselerin genellikle sosyo-ekonomik olarak orta ve alt sınıf sosyal grupların yerleşim alanlarında yaşandığı anlaşılmaktadır.
5. Mağdurun özelliklerine bakıldığında, saldırıya uğrayanların %62’sinin bireyler olduğu görülmektedir. Olayların %29’u küçük yaştaki reşit olmayanları ve esas olarak erkekleri hedef alarak yapılmıştır. Saldırıların %36’sı bıçak ve keskin aletler gibi silahlarla gerçekleştirilirken, %29’u ateşli silahlarla ve %18’i el ve ayaklarla döverek meydana gelmiştir. Bu olayların %25’i ölümle, %29’u uzun süre hastanede kalmayı gerektiren orta veya ağır yaralanmalarla sonuçlanmıştır (Şekil 4).
6. Bu saldırıların bir kısmına, sosyal medyadaki[30] kampanyaların etkili olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanında, mağdurların ailelerine sağduyulu Türk şahsiyetleri[31] tarafından ziyaretler yapılması gibi pozitif eylemler de dikkat çekmiştir. Ancak, Türk medyası genel olarak, bu olayların hukuki olarak ele alınmasına ve soruşturmaların sonuçlarına net bir şekilde odaklanmamış ve takipçisi olmamıştır.

Şekil:3 Saldırıların nedenlerş ve saldırgan özellikleri

7. Türkiye’nin son yıllarda suç oranlarında artış dikkat çekmektedir. İstatistiklerden biri 2014-2018 yılları arasında hırsızlık suçlarında %52, kapkaç suçlarında %91 oranında artış olduğunu ve küçük yaştakilerin[32] suçlara yüksek oranda karıştığını göstermektedir. Bu, Türk toplumu içinde genel bir bağlama işaret etmekte ve bunun yansımaları doğal olarak, toplumun bir parçasını oluşturan Suriyeliler üzerinde de ortaya çıkmaktadır.

İlişkilerdeki Değişikliklerin Nedenleri

Birçok toplum bilimci ve uzman, hükûmetin sosyal entegrasyonu ve uyumu teşvik etmek için gösterdiği çabalara rağmen, Suriyeliler ile Türk toplumu arasındaki ilişkinin şeklini değiştirmeye yol açan farklı nedenlere dikkat çekmektedir. Kimisi gerçeklere kimisi ise sadece algılara dayanan bu nedenlerin anlaşılması, çözüm konusunda da ipuçlarını barındırmaktadır.

Ekonomik Kriz ve İş Sorunları

Uzmanlar, 2018’de[33] belirtileri açıkça görülen Türkiye’deki ekonomik krizi bu değişimlerin ana nedeni olarak görmektedir. Zira böyle bir kriz birçok Türk ailesinin ekonomik anlamda istikrarını tehdit edecek birtakım sonuçlar getirmiştir. Türk lirasının yabancı paralar karşısında gerilemesi, Korona[34] hastalığının yol açtığı ekonomik kapatmaların bunu derinleştirmesi ve işsizliğin artışı insanların maddi güçlerinin zayıflamasına yol açmıştır. Sadece bugünü değil geleceği de karamsar hâle getiren bu tablo, toplumsal psikolojide bir suçlu arayışını tetiklediği gibi, eldeki kaynakların başkaları tarafından paylaşılması konusunda isteksizliği doğurmuştur.

Toplumunda, mevcut ekonomik krizin sorumlusunun ülkede ikamet eden çok sayıda Suriyelinin olduğu inancının yayılması arkasında böyle bir dinamiğin büyük ölçüde rol oynadığı söylenebilir. Bu kanaat, Türkiye’deki Suriyeli mültecilere yapılan harcamaların büyüklüğü hakkında sıklıkla yapılan açıklamalar sonucunda biraz daha pekişmiş görünmektedir.[35]

Türkiye’de işsizlik oranlarının yükselmesinin doğal bir sonucu olarak birçok Türk vatandaşı bunun sorumluluğunu Suriyelilere atma eğilimine girmektedir. İşgücü piyasasındaki rekabet ve işverenlerin düşük maaşları nedeniyle Suriyeli işçileri Türklere tercih etmesi sorunu daha da derinleştirmiştir. Kayıt dışı ekonomi denen alanda Türk işçisinin kabul edemeyeceği çalışma koşullarında düzensiz ve uzun saatler çalışmayı kabul eden Suriyeli işçiler tercih edilmektedir.[36]

2019’un ortalarından bu yana, Türk Hükûmeti, Suriyelilerin çalışma koşulları üzerindeki kontrolü sıkılaştırmak, işverenleri tüm Suriyeli işçiler için resmi çalışma izni çıkarmaya zorlamak ve ihlal edenleri cezalandırmak için çalışmalar başlatmıştır. Hükûmet ayrıca, Avrupa Birliği ile iş birliği içinde, işverenleri bu işçileri resmi olarak Çalışma Bakanlığı’na kaydettirmeye teşvik edecek olanaklar sağlamıştır.[37]

Hükûmet Politikaları

Türkiye'deki Suriyeli mülteci dosyasının yönetimine ilişkin bazı hükûmet politikaları Suriyeliler ve Türkler arasındaki ilişkiyi etkilemektedir. Bu etkileri, aşağıdaki hususlarda özetlemek mümkündür:

• Türk kamu kurumları, bazı uluslararası kuruluşlarla iş birliği yaparak, Türkiye’deki Suriyelilerin varlığından kaynaklanan birçok zorluğu yönetmeyi başarmıştır. Ancak Türk Hükûmeti bu dosya ile sorunları çözmek için kısa vadeli projeler planlama stratejisi yürütmüş ve ülkedeki Suriyeli varlığının uzun süre devam etme ihtimali önceden hesaplanmamıştır. Sonuç olarak hükûmet krizin başlangıcında kullandığı uyum politikalarını sonraki dönemin yeni koşullarına göre dönüştürme konusunda istenilen seviyeyi yakalayamamıştır.[38]
• Türk Hükûmeti, tüm Suriyeli mültecileri, onlara birtakım hak ve sorumluluklar[39] veren yasal bir statü olan ve Avrupa ülkelerinin mültecilere tanıdığı koşullardan farklı olarak geçici koruma statüsü altına almıştır. Ancak, bu yasal tanımlamanın varlığına rağmen hükûmet, birçok durumda “misafirler” kavramını kullanmıştır. Hükûmet ayrıca, Türk toplumuna Suriyelilerin Türkiye’de sahip oldukları hakları ve onların Türkiye’deki varlıklarına ilişkin imzalanan uluslararası anlaşmaların getirdiği yükümlülükleri açıklamakta yeterli seviyede ilerleme sağlayamamıştır.[40]
• Resmi medya söylemi Türkiye’deki Suriyeli mültecilere yapılan harcamaların hacmine odaklanmıştır. Bu, ilgili ülkelere yükümlülüklerini yerine getirmelerini talep etmek için dile getirilmiş dışa yönelik bir söylem olsa da Türkiye’nin iç düzenine kötü yansımıştır. Konuya ilişkin sıkça ve periyodik olarak yapılan konuşmalarda, harcamaların kaynağı ve harcanan taraflar belirtilmeden doğrudan harcamaların hacmine odaklanılmıştır. Bu durum, çok sayıda Türk arasında, harcanan meblağın devlet hazinesinden harcandığına dair bir kanaat doğurmuştur. Hükûmetin devletin kaynaklarını kendi vatandaşlarının yaşam koşullarını iyileştiren projelere harcamak yerine Suriyelilere yönelik harcadığı yönündeki yanlış fikir Türkler arasında ciddi rahatsızlığa neden olmuştur.[41]
• Özel potansiyel ve yeteneklere sahip bazı Suriyelilere Türk vatandaşlığının verilmesi, Türk toplumunun bu adımı kabul etmeye hazır olmayan geniş kesimleri arasında öfke ve ret ortamının yaratılmasına katkı sağlamıştır. Ancak bilindiği üzere, Türk vatandaşlığına geçirilen Suriyelilerin sayısı toplam Suriyeli mültecilerinin sayısının %3’ünü geçmemektedir.[42]
• Suriyelilere ilişkin seyahat izni[43] alma yükümlülüğü gibi bazı kararlar, Suriyelilerin bir tehlike kaynağı ve güvenlik[44] tehdidi olabileceklerini veya daha az haklara sahip olduklarını gösteren zihinsel imajı güçlendirmeye katkıda bulunmuştur. Ayrıca, bazı illerde iktidar partisinin 2019 Yerel Seçimlerinde geriye düşmesi ve belediyelerini kaybetmesinin ardından Suriyelilerle ilgili bazı kanunların çıkarılmasıyla, bu kaybın müsebbibinin Suriyeliler olduğu imajı yaratılmıştır.[45]
• Suriye’ye yapılan askerî müdahalenin, Suriyelileri kurtarmak amacıyla değil bilakis Türkiye’nin güvenliği ve bölgesel çıkarları için yapıldığı hızlı bir biçimde anlatılamamıştır. Dolayısıyla, Suriye’de Türk askerlerinin hayatını kaybetmesi bir öfke patlamasına neden olmuştur. Bu öfke patlaması yüzünden de ülkelerini korumamakla suçlanan Türkiye’deki Suriyelilere intikam girişimleri başlamıştır.[46]
• Bazı entegrasyon politikaları, hizmet olanaklarının büyük sayıları karşılamaya hazır olmadığı göz önüne alındığında, devlet tarafından vatandaşlarına sağlanan hizmetlerin kalitesinde bir düşüşe neden olmuştur. Örneğin, bazı illerde Suriyeli öğrencileri Türk okullarında[47] barındıracak altyapı yeterli değildir. Tıbbi bakıma ihtiyaç duyan çok sayıda Suriyelinin varlığının bir sonucu olarak, bazı illerdeki devlet hastanelerinde de kalabalık artmıştır.

İç Siyasi Kutuplaşma

Suriyeli mülteciler dosyası siyasi partiler, özellikle de bazı muhalefet partileri için temel bir dosya hâline gelmiştir. Bazı muhalefet partileri, Türk kamuoyundaki kızgınlık ve korkulardan yararlanarak seçim kampanyalarının çoğunu bu dosyanın üzerine oluşturmuştur. Bu dosya üzerinden iktidar partisini rahatsız etmeye çalışan bazı muhalefet partileri, “Suriyelilere yönelik politikaların başarılı olmadığı”, “iç, ekonomik ve siyasi sorunlara yol açtığı ve bunun bedelinin Türklere ödetildiği” gibi tezler öne sürmektedir. Ciddi bir oy kaybetme riski ile karşı karşıya kalan iktidar partisi de sonrasında Suriyeli sığınmacılar dosyasını seçim programına dâhil etmek mecburiyetinde kalmış, bu da Türk kamuoyu tarafından bazı muhalefet partilerinin iddialarının geçerliliğinin üstü kapalı olarak tanınması olarak anlaşılmıştır.[48]

Medyanın Kışkırtması

2017 yılında sosyal medya platformlarında, Suriyelilerin sınır dışı edilmeleri ve ülkelerine geri gönderilmeleri çağrısında bulunan bir hashtag ile örgütlenmiş kampanyalar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu kampanyalar sırasında, bazı Suriyeliler tarafından yapılan bazı hatalar istismar edilmiştir. Örneğin, halka açık parklardaki temizlik ve sahillerdeki olumsuz bazı davranışları gösteren fotoğraflar dolaşıma sokulmuştur.

Rastgele oluşmadığı anlaşılan bu tür kampanyalara kasıtlı veya kasıtsız olarak katılan çok sayıda Suriyelinin olduğu da bilinmektedir. Örneğin, 15 Temmuz 2016’daki başarısız darbenin birinci yıldönümünden yararlanmak isteyen ve rejim yanlısı olduğu düşünülen bu kesimler, hükûmet üzerinde siyasi baskı oluşturmak için devasa bir gösteri yapmak istemişti.[49]

Öte yandan, gazete ve televizyon gibi geleneksel medya kuruluşları da bilerek ya da bilmeyerek Suriyeli mültecilere yönelik nefret çağrısı yapan söylemlere katkıda bulunmuştur. Bazı medya organları tarafından genellemeler yapılarak adeta tüm Suriyeli mülteciler “Potansiyel suçlular, güvenlik sorunlarına ve terörizme karışanlar ve birçok cinayet, hırsızlık ve tacizin sorumluları” olarak lanse edilmiştir. Türkiye’deki kötüleşen ekonomik durum ve işsizlikten sorumlu tutularak varlıklarının rahatsızlık verdiği, ülkede gerginliğe neden oldukları ve Türkiye’nin demografik yapısını etkiledikleri dillendirilmiştir.[50]

Bu kışkırtıcı medya söylemi bütünüyle olumsuz olguları[51] vurgulamaya, olumlu olanları görmezden gelmeye ve hatta bazen ihmal etmeye, Suriyelilerin varlığına ilişkin olumsuz zihinsel imajı[52] pekiştirmeye yönelik sonuçlar doğurmuştur. Türk toplumundaki toplumsal korkuları derinleştirmeye çalışan bu söylem, Suriyelilere karşı öfke ve huzursuzluğu kışkırtmaya yönelik yanıltıcı, eksik ve bazen yanlış bilgiler yaymaya odaklanmıştır.[53] Özellikle muhalefete yakın medya kuruluşları, hükûmeti Türk halkına karşı Suriyelileri tercih etmekle ve devlet hazinesini ekonomik kalkınmaya harcamak ve yaşam standardını iyileştirmek yerine onlara israf etmekle suçlamaktan çekinmemişlerdir.[54]

Öte yandan, bazı Türk ve vatandaşlığa kabul edilen Suriyeli gazetecilerin yazdıkları yazılar dahi hedef hâline getirilmiştir. Suriyelileri hedef alan nefret söyleminin yayılması tehlikesine karşı uyarmaya çalışan bu gazetecilerin yazıları itibarsızlaştırılmakla kalmamış bazı siyasi aktörler tarafından tehdit edilmişlerdir.[55]

Türk Halkı Arasında Büyüyen Sosyal Endişeler

Çok sayıda Suriyeli, Türklerin her geçen gün artan korkularına neden olmuştur. Bu endişeler iki düzeyde yoğunlaşmıştır: Birincisi, bazı Suriyelilerin şiddet suçları, hırsızlık ve kaçakçılık gibi işlere karışması nedeniyle tüm Suriyelilerin varlığının ülke güvenliğine zarar vereceği algısı ciddi endişeler yaratırken, sığınmacı sayısının çokluğu kamu hizmetlerinin azalmasına veya kalitesinin düşmesine, sosyal ve kültürel yapıya zarar vermesine neden olarak görülmüştür. İkinci toplumsal kaygı, Suriyelilerin vatandaşlığa alınmalarının Türkiye’nin gelecekteki kaderini belirleyeceği ve çok sayıdaki Suriyelinin Türk kültürel kimliğini bozacağı yönündeki korkulardır.[56]

Suriyelilerin Şikâyetlerine Hukuki Açıdan Zayıf İlgi

Bir diğer ciddi şikâyet, Suriyelilerin sorunlarıyla hukuki olarak yeterli düzeyde ilgilenilmediği konusudur. Görüşülen bazı hukukçular, kimi polisin, saldırıya ya da hırsızlığa uğrayan veya hedef alınan Suriyelilerin şikâyetlerini hakkıyla ele alma konusunda gevşek davrandığını öne sürmektedir.[57] Bu nedenle, pek çok Suriyeli arasında polise ve yargıya başvurmanın bir anlamı olmadığı inancı yaygınlaşmış durumdadır.

Öte yandan, görüştüğümüz bazı uzmanlar, polisin aldığı tavır nedeniyle mağdur lehine olması gereken şikâyetin tersine çevrildiği birkaç vakayla karşılaştıklarını bildirdi. Bazı polis memurlarının[58] başvurduğu söz konusu tavırlar arasında, şikâyetin ayrıntılarını çeşitli bahanelerle[59] kaydetmeyi reddetmek, caydırıcı tedbirler[60] alma konusunda gevşeklik göstermek, mağduru tehdit ederek şikâyetini geri çekmeye zorlamak, anlamsız ve haksızca dövmek[61] veya geçici ikamet statüsünden yararlanarak yasal bir sebep olmaksızın onu sınır dışı merkezlerine nakletmek gibi şikâyetler bulunmaktadır. Saldırganın Suriyeli olduğu zamanlarda ise polislerin farklı davrandığı ve görevini yerine getirmeyi asla ihmal etmeyip, tutanakları özenle tutarak sorunla gerektiği gibi ilgilendiklerini belirten şikâyetler de bulunmaktadır.

Kimi uzmanlar, bazı polis memurlarının bu toplumun üyeleri oldukları için medyanın propagandası ve Suriyelilere yönelik kışkırtma kampanyalarından etkilenmesinin doğal olduğunu düşünmektedir. Ancak bu kişisel tutumların çalışmaları sırasında görev ve sorumluluklarını etkilemesi ve söz konusu tutumlarını sorumluluklarıyla karıştırmaları toplumlar arası güveni zedeleyen bir zaaf durumu yaratmaktadır. Polis karakolu -pratikte- ülkedeki yasal otoriteyi temsil etmesi ve yasaları uygulayan ilk merkez olması nedeniyle oradaki en küçük bir ayrımcılık hissi, tüm topluma sirayet edecek hukuksuzlukların başlangıcı olabilir.

Öte yandan, Türkiye’de[62] ırkçılığı suç sayan bir kanunun olmasına rağmen, gerektiği gibi önceden uygulanıp uygulanmadığı hâlen net değildir. Irkçı kışkırtma suçlarına karşı açılan bazı davalara karşı caydırıcı[63] karar verilmemesi ırkçılık temelli suçları artıran bir sonuç yaratabilir.

Bazı Suriyelilerin Olumsuz Davranışları

İlişkilerin şeklindeki bu değişimin sorumluluğunun bir kısmı kuşkusuz bazı Suriyelilerin davranışlarından kaynaklanmaktadır. Zira kasıtlı veya kasıtsız yapılan birçok hata bu değişikliğin nedeni olmuştur. Bazı Suriyeliler ülkenin kültürel özelliğine ve halkının adetlerine[64] uymazken, bazıları farklı gerekçelerle bazı yasaları[65] ihlal etmiştir.

Ayrıca Suriyeliler belirli bölgelerde, mahallelerde ve kalabalık şehirlerde bir araya gelerek kendileri açısından yabancılaşma yükünün hafifletilmesine katkıda bulunan alternatif toplumlar yaratıp kültürel kimliklerini korumaya çalışırken, bu durum yeni topluluklar tarafından kendini tehdit altında hisseden Türk toplumunu endişelendirmiştir.[66]

Ayrıca, birçok Suriyelinin[67] üstesinden gelemediği Türkçeye hâkim olamama sorunu, iki taraf arasındaki pozitif etkileşimin zayıf kalmasının başlıca nedenlerinden biridir. Bu zafiyet bazen yanlış anlaşılmalara neden olduğu gibi, sorunların tırmanmasının en önemli nedenlerinden biri olmuştur.[68]

Öte yandan, Suriye’de son yıllarda durmayan savaşa, insani koşullara ve askerî operasyonlara hiç saygı göstermeden, Türkiye’de yaşamlarını lüks ve şatafat içerisinde yaşayan, herhangi bir siyasi görüş veya duruş benimsemeyen bir grup varlıklı Suriyeli ortaya çıkmıştır. Restoranlarda partiler ve geceler düzenleyen ve sanatçıları ağırlayarak geç saatlere kadar eğlenen bu grup, Türk toplumunun tepkisini çekmiştir. Suriyelilerin birbirleriyle daha fazla dayanışma içinde olmasını bekleyen Türklerin, Suriyelilere karşı saygıları daha da zayıflamıştır.

Ailesi olmadan Türkiye’ye gelen, okulunu bırakmak zorunda kalan ve geçimlerini güvence altına almak için iş gücü piyasasına katılan birçok ergen ve genç de bulunmaktadır. Geçimlerini sağlayan biri olmadan büyüyen, dengesiz ve doğal olmayan koşullarda, ortak evlerde yaşayan, onlara bakacak, onları yönlendirecek ya da durumlarını iyileştirmelerine yardım edecek kimse olmadan yetişen bu gençler, bazı kabul edilemez davranışlar göstermeye başlamışlardır. Şiddete başvurma ve sorun çıkarma eğilimi, azalan sorumluluk duygusu ve başkalarına saygı duymama ve başkalarıyla gerekli iletişim becerilerine sahip olmama gibi davranışlar, Türk toplumunda tepki çekmiştir.

Toplumsal Algılardaki Değişimin Etkileri

Ev sahibi Türk toplumu ile Suriyeli sığınmacılar arasındaki ilişkilerin doğasında yaşanan değişiklikler net bir dönemece[69] girerek daha gergin bir rotaya doğru ilerlemektedir. Son zamanlarda artmaya başlayan “hedef alma” olgusu şimdilerde kritik bir sorun teşkil etmiyor gibi görünse de bu durum gelecekte ciddi gerginliklerin oluşabileceği konusunda ipuçları vermektedir. Oluşan gerilim ve gerginlik kontrol altına alınmadığı takdirde, iki taraf arasında toplumsal bir patlama olacağından korkulmaktadır.

Öte yandan, tüm toplumlarda ırkçı veya ayrımcı bir ruh taşıyan, kendilerini daha üstün ve diğerlerini aşağı gören grupların olduğu da kabul edilmelidir. Bu gibi gruplar, eylemlerini durduran ve sınırlarını aşıp başkalarına saldırmalarını engelleyen caydırıcı yasal kontroller ve cezalar olmadığı sürece birçok sorun yaratabilirler.[70]

Dolayısıyla, ilişkinin şeklindeki bu değişiklikler, sadece Suriyeli mültecileri etkilemeyip, aynı zamanda öngörülebilir şekliyle uzun vadede Türk toplumunu da doğrudan etkileyecek şekle dönüşebilir. Bu etkiler şöyle özetlenebilir:

Suriyeliler Üzerindeki Etkileri: Türk toplumu ile ilişki modelindeki değişim ve artan hedef alma vakalarının bir sonucu olarak Suriyeli sığınmacılar üzerinde beklenen etkileri incelerken, öncelikle bu insanların genel olarak toplumdaki en zayıf halka olduğunu bilmek gerekmektedir. Savaş ve göçün yol açtığı psikolojik istikrarsızlıktan dolayı, Türk toplumu içinde verecekleri tepkiler istikrarlı bir toplumdan farklı olabilir ve bazı anormal davranışlar görünebilir. Bu davranışları tedavi etmenin yollarını aramadan önce nedenlerinin ve gerekçelerinin anlaşılması gerekmektedir.

Değişen ilişkinin ve Suriyelilere yönelik artan kışkırtmanın etkilerini şu şekilde özetlemek mümkün:

1. Medyanın olumsuz tavrı, siyasi kışkırtma ve sosyal kabullenmedeki değişiklikler Suriyeliler arasında kafa karışıklığına neden olmaktadır. Her toplumda meydana gelip olağan olaylar bağlamına girebilen hadiseler, Suriyelilerin başına gelince kolayca bir tür ırkçılık veya nefret kökenli olarak yorumlanabilmektedir.
2. Artan yüksek seviyeli iç tıkanıklık, istikrarsızlık ve güvensizlik hissi, mültecilere, hoş karşılanmadıklarını ve geri dönmeleri için koşullar hazır olmasa bile ülkelerine dönmeleri gerektiğini hissettiren genel bir atmosferin oluşmasına neden olmuştur. Bu atmosfer, tecrit durumunu artırabilir ve Türk toplumu ile uyum veya bütünleşme çabalarına karşı iç direnç oluşturabilir.
3. Suriyeli mültecilerde herhangi bir sorunla karşılaştıklarında kendilerini koruyabilecek yasal önlemlerin uygulanabilirliğine karşı güven eksikliği. Polis merkezlerinin Suriyeli sığınmacıları ilgilendiren konularda muhtemel ilgisizliği, bazılarının haklarını kendi başlarına elde etmeye çalışmalarına ve yasal yöntemlere başvurmamalarına neden olabilmektedir.
4. Irkçı bir bakış açısıyla Suriyeli mültecilere yönelik saldırı olayları, kriminal[71] bir hal alırken, mağduriyet ve hedef alınma duyguları giderek derinleşmektedir. Bu olaylar, özellikle saldırgana[72] yönelik yasal işlemlerde netlik olmaması nedeniyle artan bir baskı durumu yaratmakta ve bu onların hayatlarının her an tehdit altında olabileceği hissi ile sıradan olaylarda dahi abartılı tepkiler vermelerine neden olabilmektedir.
5. Suriyeliler arasında nefret duygularının arttığı ve Türkiye’deki toplumsal kabulün azalmasından sadece onların sorumlu tutulduğu dikkat çekmektedir. Bu tez, Suriyeliler arasında birbirlerine karşı artan saldırganlık sıklığında kendini göstermeye başlamıştır.[73] Bu durum bazıları tarafından, hukuki sonuçlar doğurması beklenmeyen en zayıf grubu -inançlarına göre- hedef alarak hissettikleri tıkanıklık ve nefret duygularını boşaltma girişimi olarak yorumlanabilmektedir.
6. Bazı Suriyeli uzmanlar, özellikle her iki tarafı da diğerine kışkırtan, onu şeytanlaştıran ve ondan intikam almaya teşvik eden tarafların varlığıyla, gelecekte kontrol altına alınamayacak bir toplumsal patlama durumuna ulaşmaktan korkmaktadır.
7. Suriyeli sosyal sermayesinin kaybı ve gelecekte Türkiye ile Arap ülkeleri, özellikle de Körfez bölgesi arasındaki ekonomik ilişkilere köprü olabilecek ve bir köşe taşı oluşturabilecek beyin göçünün artması da bir başka bir sorundur. Böylece, mevcut davranış ve tutumlar Suriyelileri daha güvenli ve istikrarlı bir gelecek arayışına itecek ve göç etmeyi düşünmeye zorlayacaktır.

Türk Toplumu Üzerindeki Etkileri Türkiye’deki Suriye varlığına kızanlar başta olmak üzere Türklerin bir kısmı, öfkelerinde ve davranışlarında haklı olduklarına ilaveten (kendi bakış açılarına göre) hükûmetin bu dosyada kendi çıkarlarına aykırı hareket ettiğine inanmaktadır. Bazı muhalefet partileri başta olmak üzere bazı siyasetçiler, Suriyelilerin mevcudiyet kartının seçim savaşlarında kullanılmasının uygun olduğunu ve buna eşlik eden nefret söylemi ve kışkırtıcı konuşmanın siyasi dünyada kabul edilebilir olduğunu savunabilirler. Onlara göre rakibinin zayıf noktalarına saldırmak meşru bir durumdur. Ancak, kışkırtma ve nefret söylemi kullanımındaki artışın, aşağıdaki maddeler de dâhil olmak üzere birçok acil veya öngörülebilir sosyal etkiye neden olabileceği herkesin bilincinde olmalıdır.

1. Hükûmetin yürüttüğü sosyal entegrasyon ve uyum çabalarını gereksiz görerek zayıflatacak düşünce eylemlere sahip olmak. Bu durum, hükûmetin entegrasyon konusunda ulaşmak istediği hedeflere ulaşmak için etkinliğini ve yeteneğini azaltmaktadır.
2. Temelinde devletin gelecekteki politikalarını[74] etkileyebilecek bir sosyal kırılganlık durumundan muzdarip olan Türkiye’de sivil barışı manipüle etmek ve toplumun yapısını ve bütünlüğünü zayıflatmak. Daha önceki uluslararası anlaşma ve sözleşmelerin sonuçlarından kurtulmaya çalışan bir ülke olarak Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı bölgesel ve dış zorluklarla boğuşurken böyle bir durumun oluşumu çok olumsuz sonuçlara neden olacaktır.
3. Bazı akademisyenler, düşünürler, kanaat önderleri ve politikacılar arasında diğerini reddeden veya farklılara yönelik nefret taşıyan popülist söylemin yüksek frekansı, bu söylemi sosyal olarak kınanmaz kıldı ve farklı gruplar arasında hatta çocuklar arasında yayılarak popüler bir hâle getirdi. Bu söylemler Suriyelilerle başlamış olsa da onlarla bitmeyecek ve gelecekte Türkiye’nin iç dinamiklerini oluşturan diğer iç gruplara yönelecektir.
4. Yasaları çiğneme, ihlaller veya suç işleme kolaylığı, savunmasız ve kırılgan bazı sosyal bileşenlerin ve grupların hedef alınması, geniş kesimler arasında haklı görülecek hatta ulusal boyutunun bir sonucu olarak saygı görecektir. Bu durumun oluşması, hukukun üstünlüğünü zayıflaması ve suç oranının artması demektir.
5. Genel Arap halklarının zihnindeki Türkiye ve halkının zihinsel imajı değişecektir. Özellikle bu tür olaylardan yararlanarak Türk halkının ırkçı bir halk olduğunu ve özellikle Araplar olmak üzere yabancıları istemediklerini veya hedef aldıklarını öne süren ve buna ışık tutan kesimler ortaya çıkacaktır. Bu durum, Türkiye ekonomisinde önemli bir sektör olan turizm sektörünü de açıkça etkileyecektir.
6. Yeni sosyal değerler oluşturma süreci, diğerlerine veya farklı kişilere karşı ayrımcılık, nefret, farklı kültürlere saygı eksikliği, azınlıklara ve savunmasız gruplara adaletsizlik ve hukuka saygısızlığa dayanmaktadır. Bu, Türk Hükûmeti’nin odaklanmaya çalıştığı birçok sosyal değerin başarısızlıkla tehdit edilebileceği ve geleceğin Türkiye’sinin, Türk halkının yetiştiği tarihsel değerlerden farklı bir değer sistemine göre şekillenebileceği anlamına gelmektedir.
7. Gelecekte bazı Batılı kurumlar tarafından birtakım insan hakları ve insan hakları ihlalleri dosyaları kullanılarak Türk Hükûmeti üzerindeki insan hakları ihlalleri ve yasal ihlaller noktasında baskılar artacaktır.
8. Hedef alınma duygusu, ayrımcılık, kökenlerine saygısızlık ve toplumsal kabul görmeme, vatandaşlığa alınan Suriyelilerin Türkiye’ye olan sadakatini, aidiyet duygusunu ve yeni vatan sevgisini zayıflatabilir veya bütünleşmesini engelleyebilir.

Öneriler

Hiç kimse bu olumsuz tezahürlerin kendi kendine kaybolmasını bekleyemez. Suriyeliler ve Türkler arasındaki ilişki, bu alandaki etkili aktörlerin öncülüğünde aralıksız çabalarla, olması gereken rotaya yeniden sokulabilir. Araştırma sonuçlarına göre her iki taraf da kendi içine kapanma ve tecrit durumuna doğru ilerlemektedir. Bu durum, iki tarafın birleşmesinin her geçen gün zorlaştığı ancak zorluklara rağmen hâlâ mümkün olduğu anlamına gelmektedir.

Bu sorunu kontrol altına almak, büyümesini önlemek ve bazı taraflara yatırım malzemesi hâline getirmemek için yapılabilecekleri sıralamak gerekirse şöyle bir sonuç çıkarılabilir:

Türk Hükûmetine ve Karar Verici Çevrelere Öneriler

• Türk Anayasası’nda ırkçı söylemi suç sayan yasayı sıkı biçimde uygulamak, bu söylemlerin sahiplerini takip etmek, para cezası vermek veya cezalandırmak, bu davalara ve bunların hukuki sonuçlarına medyada ışık tutmak.
• Suriyelilerin Türkiye’deki yasal varlıklarının statülerini yeniden gözden geçirmek, önceki durumlarını değerlendirmek ve bu kanundaki hata ve boşlukları gidermeye çalışmak.
• Geçici koruma kartı sahiplerinin hak ve görevlerini hem Suriyeliler hem de Türkler için Türkçe ve Arapça olarak net bir biçimde tanımlamak ve Türkiye’nin bu alanda imzalamış olduğu anlaşmalara ve bundan kaynaklanan yükümlülüklerine ışık tutmak.
• Suriyeli mülteciler dosyasıyla ilgili resmi söylemi ister Türkiye’ye ister yabancı ülkelere yönelik olsun, yeniden gözden geçirmek, Avrupa ülkelerinden Suriyeli mülteciler yararına gelen fonları ve nerelere harcandığını şeffaf bir şekilde içeriye açıklamak.
• Etnik kökenleri nedeniyle herhangi bir orijinal Türk veya sonradan vatandaşlığa geçmiş olanlarla ilgili aşağılayıcı biçimde davranan taraf veya kişilere tavizsiz muamele göstermek.

Suriyeli ve Türk Sivil Toplum Kuruluşlarına Öneriler

• Bazı benzer Suriyeli ve Türk grupları arasında, (öğretmenler, gazeteciler, mühendisler, doktorlar, öğrenciler, akademisyenler... vb.) onları pozitif ortak bir araya getirecek projeler planlamak ve bu taraflar arasında periyodik toplantılar düzenlemek.
• Sergiler, mutfaklar, geleneksel ve sanatsal ürünler gibi iki toplum arasındaki kültürel benzerliklere odaklanmayı hedefleyen projeler oluşturmak.
• Büyük şehirlerin dışında Suriyeli ve Türk iş gücünü çeken kalkınma projeleri oluşturmak, ulaşım imkânları sağlamak ve ihlalcilerin yasal statüsünü düzeltmek.
• Suriyelilerin maruz kaldığı bazı ihlallere karşı çıkmak ve onları savunmak için Türk hukuk kuruluşlarının faaliyetlerini harekete geçirmek ve bu faaliyetlerin medyada uzun süre yer almasını sağlamak.
• Suriyelilerin karşılaştıkları sorunlara çözüm bulmaları için yardım sağlayacak hukuki danışma büroları veya merkezleri kurmak.
• Suriyelilere yönelik nefret söylemi benimseyen bazı muhalefet partilerine hitap edebilecek itibar sahibi Türk şahsiyetler tarafından kampanyalar düzenlemek. Bu kampanyaların amacı, bazı etkili Suriyeli şahsiyetlerle tanıştırmak ve siyasi söylemlerini ülkenin içyapısını zayıflatmayacak ve ülkenin çıkarlarına hizmet edecek şekilde yeniden formüle etmeleri için onları etkilemeye çalışmak olmalıdır.
• Bazı alanlarda yetenekleri ve deneyimleri keşfedecek projeler için yarışmalar düzenlemek. Bu yarışmalar sayesinde Türkiye’deki bazı sorunlara çözüm getirilebilecektir. Bu projeleri ve yarışmaları öne çıkarmak için de medya organlarının eşlik etmesi sağlanmalıdır.
• Devlet kurumlarıyla iş birliği içinde polisi, sınır güvenlik personelini, hastanelerde ve okullarda çalışanları ve Suriyelilerin sıkça gittiği resmi dairelerde çalışanları hedef alan bir iç savunuculuk kampanyası başlatmak. Bu kampanyanın amacı, Suriyelilerin sorunlarına adil davranmak ve yasalara uygun hareket etmek ve yabancıların sorunlarını çözmelerine veya şikâyette bulunmalarına yardımcı olmak için yeminli tercümanlar sağlamak olmalıdır.
• Bazı hassas konularda proaktif olarak periyodik kamuoyu yoklamaları gerçekleştirmek, Türk ve Suriyeli toplumun endişelerini azaltmak adına projeler ve çözümler önermek için Suriyeli ve Türk çalışma ve araştırma merkezleri arasında iş birliğini sağlamak.
• Suriyeli iş adamları ile ağ oluşturmak ve onları Türk standartlarına uygun olarak toplum yararına hizmet eden bazı projeleri benimsemeye ikna etmek.
• Türk fabrika ve şantiyelerinde çalışan gençlere ve işçilere yönelik projeler oluşturmak. Bu projelerin amacı, özellikle aileleri olmadan yaşayanlar arasında bazı olumsuz davranışları etkilemek, yönlendirmek ve değiştirmeye yardımcı olmak olmalıdır.

Medya Çalışanları ve Etkili Aktörlere Öneriler

• Suriyelilerin bakış açılarını sunmaları ve kendileri hakkında yayılan bazı yanlış bilgilere açıklık getirmeleri için Türkçe konuşan birtakım Suriyeli uzmanı Türk medyası için hazırlamak ve Türk medyasında yer almalarını sağlamak.
• Bazı tarafsız Türk medya çalışanlarını, Suriyelilerle ilgili zihinsel imajı iletmek ve düzeltmek için geleneksel veya yeni olsun toplum medyasına katılmaları gerektiği konusunda ikna etmek.
• Suriyelilerin, hikâyelerine ve başarı öykülerine ışık tutması için bazı yapım şirketlerinde, sanatsal üretimlerde ve Türk dizilerinde yer almalarını sağlamak.
• Sivil toplum kuruluşlarını, Türk toplumunu Suriye’deki gelişmeler hakkında basitleştirilmiş, özlü bir şekilde bilgilendirmeyi ve bazı olumlu yönlerle başarılı modelleri göstermeyi amaçlayan Türkçe medya platformları kurmaya yönlendirmek.

Sonnotlar