Mali

Ülke Tarihi

Mali topraklarında insan yaşamına ait ilk bulgular bundan 5.000-9.000 yıl öncesine dayanmaktadır. Tarihî kayıtlara göre bölgenin eski Mısır, Garamantlar, Fenikeliler ve Roma İmparatorluğu ile ilişki kurduğu bilinmektedir. Miladi ilk bin yılda bugünkü Moritanya ve Mali toprakları üzerinde yer alan Gâne (Gana) Krallığı bu coğrafyada hüküm süren ilk imparatorluk olarak kabul edilmektedir. İslam tarihi kayıtlarında bölgede hüküm süren sultanlıklar arasında Gâne (Gana), Sudan, Tekrûr, Bilâdüttibr, Mâlî, Mâllî, Tinbüktü, Kavkav ve Songay sultanlıklarının adı zikredilmektedir.

Batı Afrika coğrafyasında kurulmuş, bilinen en eski imparatorluk olan Gâne İmparatorluğu’nun tarihi MÖ 4. yüzyıla kadar götürülmekle birlikte, tarih sahnesine çıkışları MS 4. yüzyılda gerçekleşmiştir. Mağrip coğrafyasından gelen Berberiler tarafından kurulan Gâne İmparatorluğu’nda yönetimi ilerleyen dönemlerde siyahiler ele geçirmiştir. Devlet, 9. yüzyıldan itibaren bugünkü Mali, Moritanya ve Senegal’in bir kısmını da içine alan çok geniş bir bölgeye yayılmıştır. Büyük altın varlığı ile özellikle 9 ve 10. yüzyıllarda dünyanın en zengin imparatorluğu hâline gelen devlet, 1076 yılında Murabıtlar tarafından mağlup edildikten sonra dört küçük krallığa bölünmüş, 1240 yılında da tarih sahnesinden tamamen çekilmiştir.

Gâne İmparatorluğu’ndan sonra bölgeyi hâkimiyeti altına alan Mali Sultanlığı, 13. yüzyılın ilk yarısında kurulmuştur. En ihtişamlı dönemini 14. yüzyılın başlarında Mense Kanku Mûsâ zamanında (1312-1337) yaşayan devletin sınırları o dönemde Gine’den Sahra Çölü’ne, Atlas Okyanusu’ndan bugünkü Nijerya sınırlarına kadar genişlemiştir. Öyle ki, hükümdarın 60.000 kişiyle hac seyahatine çıktığı, kutsal topraklarda sadaka olarak dağıtmak üzere 20.000 altın götürdüğü kaydedilmektedir. Bu seyahat Mali Sultanlığı’nın saygınlığının tüm İslam coğrafyasına yayılmasını sağlamıştır. Devlet, Mense Musa’dan sonra bir süre daha gücünü muhafaza etmişse de 14. yüzyılın sonlarından itibaren zayıflamış ve 1430 tarihinde yıkılmıştır.

Bu yüzyıllarda ve takip eden süreçte, daha önce kurulan irili ufaklı devletlerin devamı niteliğindeki Songay Sultanlığı da bölgede hâkimiyet sağlamıştır. 15 ve 16. yüzyıllarda etkili olan ve Fizan’ın alınmasıyla bir dönem Osmanlı Devleti’ne de komşu olan Songay Sultanlığı 1591 yılında yıkılmıştır.

Bunlar dışında bölgede 17. yüzyılın başlarından itibaren iki buçuk asır varlık gösteren Timbuktu Paşalığı, 19. yüzyılda kısa bir dönem yaşayan Mâsînâ/Dina Devleti ve 19. yüzyılın ortalarında Fransız sömürgeciliğine karşı mücadele eden el-Hac Ömer tarafından kurulan Tekrur Devleti de Mali’nin tarihî seyri içerisinde yer alan diğer devlet tecrübeleridir.

19. yüzyılın ikinci yarısında Fransa tarafından adım adım sömürgeleştirilen Mali topraklarında ilk Fransız izleri 15. yüzyıla kadar gitmektedir. Bu coğrafyaya ilk olarak seyyahlarla giren Fransızlar, 19. yüzyılın ikinci yarısında sırasıyla Haso, Bamako, Segu, Sikasso, Timbuktu, Gao, Bourem ve Mopti’yi ele geçirerek Mali’yi sömürgeleştirmiştir. Bu süreçte Mali topraklarında Fransız işgaline karşı girişilen kurtuluş mücadelelerinde yüz binlerce insan katledilmiştir. 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın ilk çeyreği boyunca işgal altındaki Mali toprakları Fransızlar tarafından “Fransız Sudanı”, “Senegambiya-Nijer”, “Yukarı Senegal-Nijer” gibi isimlerle adlandırılmıştır. Mali 1893-1916 yılları arasında Senegal’deki sömürge idaresi tarafından, 1916’dan 1959’a kadar ise Mali’ye atanan müstakil sömürge valisi tarafından yönetilmiştir.

1895 yılında Fransız Batı Afrikası (Afrique Occidantale Française-AOF) adıyla kurulan federasyon bugün Afrika’daki sekiz ülkenin topraklarını kapsamaktadır. Güney bölgesinin bir kısmında Burkina Faso adıyla yeni bir sömürge idaresi kurulmuş, kuzey bölgesinin önemli bir bölümü ise Moritanya sömürgesine bağlanmıştır. Bugünkü başkent Bamako ise 1920 yılında Fransız Sudanı’nın başkenti ilan edilmiştir. Mali halkı yaşanan iki dünya savaşı sırasında Fransa ordusunda zorla savaştırılmış, on binlerce Malili bu savaşlarda yaşamını yitirmiştir. Ülkenin sınırları genel itibarıyla 1947 yılında belirlenmiştir.

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Afrika’daki Fransız sömürgelerine kısmi bağımsızlık anlamına gelebilecek bazı haklar tanınmış, önce 1946’da diğer Fransız sömürgeleriyle birlikte Fransız Birliği kurulmuş ve Mali de bu birliğin bir parçası kabul edilerek Fransız Millî Meclisi’ne birkaç Malili milletvekili alınmış, ardından Bamako’da Rassemblement Démocratique Africain (RDA) adlı siyasi parti faaliyete başlamıştır. 1956 yılına gelindiğinde Fransız Birliği’ne bağlı ülkelerin içişlerinde bağımsız hükümetler kurmalarına izin verilmiş, 1958’de yapılan referandumla da Fransız-Afrika Topluluğu kurulmuştur.

Aynı yıl Dahomey (Benin), Burkina Faso, Senegal ve Fransız Sudanı’ndan (Mali) oluşan dört ülkeyi içine alan Mali Federasyonu’nun kurulacağı ilan edilmiş, 1959’da Fransız Batı Afrikası adındaki sömürge idaresi lağvedilerek Mali Federasyonu kurulmuştur ancak federasyonun ömrü fazla uzun olmamış ve nihayetinde 22 Eylül 1960 tarihinde Mali bağımsızlığını ilan etmiştir.

Bağımsızlığını kazandığı tarihten bu yana geride kalan 60 yıllık süreçte pek çok askerî darbeye muhatap olan Mali, özellikle 2013 yılında Fransa öncülüğündeki uluslararası askerî operasyon sebebiyle büyük zarar görmüştür.

Siyasi Yapı

1960 yılında Fransa’dan bağımsızlığını kazanan Mali, başkanlık tipi demokrasiyle yönetilen bir cumhuriyet olmakla birlikte, ülkede demokratik sistem askerî darbelerle sürekli kesintiye uğramaktadır. Anayasaya göre devlet başkanı beş yılda bir yapılan seçimlerle belirlenmekte, başbakan ise devlet başkanı tarafından atanmaktadır. Ülkede yasama organı 147 sandalyeli meclis olup milletvekilleri beş yılda bir düzenlenen seçimlerle belirlenmektedir. Mali başkent Bamako dışında sekiz idari bölgeye ayrılmıştır. Bunlar; Gao, Kayes, Kidal, Koulikoro, Mopti, Segou, Sikasso ve Timbuktu’dur.

Soğuk Savaş şartları içerisinde Sovyetler Birliği ile yakınlaşan Mali’de, sömürge sonrası yaşanan siyasi ve ekonomik krizler ülkeyi bir kaosa sürüklemiş ve 1968 yılında Musa Traore tarafından gerçekleştirilen darbeyle ülke askerî rejimle yönetilmeye başlamıştır. Bu yıllarda Burkina Faso ile girişilen sınır mücadeleleri de Mali’ye ciddi zararlar vermiştir. 23 yıllık Traore yönetimi 1991 yılında yine bir askerî darbeyle son bulmuştur. Mart ayında kurulan geçici komite, ülkede yeni bir anayasa hazırlayarak çok partili sisteme geçilmesine karar vermiş, haziran ayında yapılan seçimleri kazanan Alpha Oumar Konare 2002 yılına kadar iktidarda kalmıştır. 2002 yılındaki seçimleri kazanan Amadou Toumani Toure, 1991 yılı Mart-Haziran ayları arasındaki kısa süren başkanlığından sonra ikinci kez devlet yönetiminin başına geçmiş ve 2012 yılına kadar 10 sene iktidarda kalmıştır.

2012 yılı Mart ayında ülkenin kuzeyinde gerçekleşen isyanda devletin yetersiz kaldığı iddiasıyla harekete geçen ihtilal komitesi, Toure’yi görevden alarak geçici bir yönetim kurmuştur. Oluşan siyasi kaos ortamı dış müdahale için gereken zemini sağlamış ve Fransa’dan müdahale etmesi talebinde bulunulmuş, bunun üzerine Fransa’nın başını çektiği uluslararası güçler 2013 yılı Ocak ayında Mali’ye askerî operasyon gerçekleştirmiştir. Operasyon Mali’ye büyük zararlar vermiş, on binlerce insanın ölümüne, yüz binlercesinin de evlerini terk etmek zorunda kalmasına yol açmıştır. Bu süreçte yüz binlerce Malili, insani yardıma muhtaç hâle gelmiştir.

2020 yılı Ağustos ayında ülkede yeni bir askerî darbe daha yaşanmış ve Cumhurbaşkanı İbrahim Boubacar Keita alıkonularak istifaya zorlanmıştır; hâlihazırda ülkede geçici bir yönetim bulunmaktadır. Darbenin ülkenin geleceğini nasıl etkileyeceği önümüzdeki süreçte daha net görülebilecektir.

Ekonomik Durum

Dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olan Mali’de kişi başı ortalama yıllık gelir 1.000 doların altındadır. Askerî darbeler ve uluslararası müdahalelerin yol açtığı siyasi istikrarsızlık ülkeyi ekonomik açıdan da krize sürüklemektedir. Özellikle 2013 yılında Fransa’nın öncülüğünde gerçekleştirilen uluslararası operasyon Mali’ye çok büyük zarar vermiştir. 2014-2019 yılları arasında ekonomide belirgin bir toparlanma sağlanmış ancak 2020 yılında gerçekleşen askerî darbe, süreci bir kez daha sekteye uğratmıştır. Darbenin ekonomiye etkileri önümüzdeki dönemde daha net görülecektir.

Topraklarının %65’i çöl olan Mali’de tarımsal üretim, ülkeyi boydan boya geçen Nijer Nehri deltasında yoğunlaşmıştır. Ülkede istihdamın %80’ini tarım ve balıkçılık sektörleri karşılamaktadır. Başlıca tarım ürünleri; pamuk, tahıl, pirinç, yer fıstığı, şeker kamışı, meyve ve sebzelerdir. Öte yandan hayvancılık da son yıllarda gelişme kaydeden alanlardan biri olarak öne çıkmaktadır.

Doğal kaynaklar bakımından zengin olan Mali’de altın, demir, bakır, boksit, nikel, fosfat, manganez, uranyum, kireç taşı ve tuz gibi yer altı kaynakları bulunmaktadır ancak bu kaynakların varlığı bilinmekle birlikte henüz üretimleri tam olarak yapılamamaktadır.

Köklü tarihî ve kültürel mirasıyla turizm açısından büyük bir potansiyeli bulunmasına karşın, son yılarda yaşanan güvenlik sorunları sebebiyle Mali’de turizm sektörü olması gereken seviyenin çok altındadır.

Mali’nin dış ticaret hacmi son yıllarda 6 milyar dolar seviyelerinde seyretmektedir. 2019 yılı rakamları 1,6 milyar doları ihracat, 4 milyar doları ithalat olmak üzere toplamda 5,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

En önemli ihracat ürünü olan altın, toplam ihracat gelirlerinin %90’ını karşılamaktadır. İhracatın dörtte üçünü karşılayan İsviçre ile ithalatın dörtte birini karşılayan Senegal, Mali’nin dış ticaretteki en önemli partnerlerdir.

Türkiye ile İlişkiler

Türkiye ile Mali arasındaki ilişkilerin son derece olumlu ve güçlü olduğu söylenebilir. Son yıllarda gerçekleştirilen üst düzey ziyaretler ve imzalanan anlaşmalar da bu durumun en somut göstergesidir. 2000’li yılların başlarından bu yana ikili ilişkilerde takip edilen seyir, Türkiye’nin Afrika açılımı çerçevesinde açıklanabilir. Türkiye’nin Bamako Büyükelçiliği 2010 yılında, Mali’nin Ankara Büyükelçiliği ise 2014 yılında hizmete girmiş ve ilk büyükelçi olarak dönemin Mali Cumhurbaşkanı Boubacar Keita’nın siyasi danışmanı Birahim Soumare görevlendirilmiştir.

İki ülke arasındaki son üst düzey ziyaret Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın kalabalık bir bakan heyeti ile Mart 2018’deki Batı Afrika turu kapsamında yapılmıştır. Ziyaret boyunca gerçekleştirilen temaslarda ve yapılan açıklamalarda, ikili ilişkilerde son yıllarda yakalanan ivmenin ve yatırımların korunması vurgulanmıştır. Mali’nin enerji, tarım, hayvancılık, sağlık gibi alanlarda büyük potansiyele sahip olduğu ve yapılacak yeni yatırımlarla Mali’nin kalkınma sürecinde Türkiye’nin başat rol oynayabileceği ifade edilmiştir.

İki ülke arasındaki ticaret hacmi son 10 yılda çok büyük bir gelişme kaydetmiştir. 2001 yılında 2 milyon dolar civarında olan ticaret hacmi 2017 yılında 82 milyon dolara kadar çıkmış, 2019 yılında ise 48,4 milyon doları Türkiye’den Mali’ye ihracat, 8,6 milyar doları ithalat olmak üzere toplamda 57 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin Mali’ye ihraç ettiği ürünler arasında askerî malzeme ve mühimmat, gıda maddeleri, mobilya, römorklar, demir-çelik ve kurşun bulunmaktadır. Mali’den ithal edilen başlıca ürünler ise altın ve pamuktur.

Müslümanların Durumu

İslamiyet Mali topraklarında Gâne İmparatorluğu döneminde Arap ve Berberi Müslümanlar aracılığıyla, ülkenin kuzey ve doğu kesimlerinde ise Mor ve Tevârrik kabileleri aracılığıyla yayılmaya başlamıştır. Takip eden yüzyıllarda İslamiyet Mali coğrafyasında Mali Sultanlığı, Songay Sultanlığı ve Timbuktu Paşalığı gibi devletler bünyesinde varlığını sürdürmüştür. Özellikle Timbuktu, Gao, Aravan ve Cenne gibi şehirler İslam coğrafyası açısından önemli birer ilim ve kültür merkezi hâline gelmiştir.

İlim merkezlerinin de etkisiyle siyasi ve kültürel hayatta etkin rol alan ulemanın yanı sıra tarikat hareketleri de Mali’de etkili olmuştur. Bunlar içerisinde özellikle Kadiriyye ve 19. yüzyılda Kuzey Afrika’da kurulan Ticâniyye tarikatları zikredilmelidir.

Bugün Mali’de ülke nüfusunun tamamına yakını Müslüman’dır. Devlet nezdinde Müslümanları temsil eden resmî din kurumu Association Malienne Pour l’Unité et le Progrés de l’Islam (AMUPI) 1980 yılından bu yana faaliyettedir. Ayrıca ülkedeki dinî cemiyetler tarafından kurulan Collectif des Associations Islamiques du Mali (CAIM) adlı kuruluş da etkindir.